Μπορεί στη θεωρία η ανακύκλωση να βρίσκεται ιεραρχικά χαμηλότερα από τη μείωση των αποβλήτων και την επαναχρησιμοποίηση, στην πράξη, όμως, αποτελεί σήμερα τη σημαντικότερη δραστηριότητα στο δρόμο της βιώσιμης διαχείρισης των πόρων, καθώς αναδεικνύει την αξία που κρύβεται σε υλικά που έχουν ήδη χαρακτηριστεί ως απόβλητα.
Ενώ τα μηδενικά απόβλητα και η κυκλική οικονομία αποτελούν τους απώτερους στόχους της βιώσιμης ανάπτυξης, προς τους οποίους οι κοινωνίες κατευθύνονται με σταθερά και αποφασιστικά βήματα, είναι ο τομέας της ανακύκλωσης που σήμερα εξασφαλίζει την ανάκτηση πρώτων υλών από τα απόβλητα και τη μείωση της άντλησης φυσικών πόρων, ενέργειας και βλαβερών εκπομπών.
Το urban mining (η αστική εξόρυξη) κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος και αποτελεί τη σημαντικότερη εναλλακτική λύση για την τροφοδότηση της βιομηχανίας με πρώτες ύλες, προστατεύοντας τα αποθέματα μη ανανεώσιμων πόρων και μειώνοντας σημαντικά τη χρήση ενέργειας και το αποτύπωμα διοξειδίου του άνθρακα.
Ζώντας σε μία Ευρωπαϊκή χώρα, η οποία δεσμεύεται να ακολουθεί τους θεσμοθετημένους κανόνες στον τομέα της διαχείρισης των αποβλήτων και των ανακυκλώσιμων υλικών, έχει σημασία να προσεγγίσουμε το θέμα με βάση τις αρχές και τις κατευθυντήριες γραμμές της Ευρωπαϊκής Ένωσης και να κατανοήσουμε, αρχικά, ορισμένες βασικές έννοιες ως προς την κατάταξη των αποβλήτων στις διάφορες κατηγορίες, τα λεγόμενα ρεύματα αποβλήτων και τον τρόπο διαχείρισής τους.
Στη συνέχεια θα βρείτε χρήσιμες πληροφορίες που αφορούν τα πιο σημαντικά ρεύματα αποβλήτων και την ανακύκλωσή τους, καθώς και ένα εύχρηστο «οδηγό» για το τι είναι σωστό και τι λάθος στη διαδικασία ανακύκλωσης, αλλά και τα αντίστοιχα οφέλη και κινδύνους για την οικονομία, το περιβάλλον και την υγεία.
Τα ρεύματα αποβλήτων αποτελούν ροές συγκεκριμένων ειδών αποβλήτων από την πηγή τους μέχρι την τελική τους διάθεση, περνώντας από διάφορα στάδια διαχείρισης, όπως η επαναχρησιμοποίηση, η ανακύκλωση ή η ανάκτηση ενέργειας.
Υπάρχουν δύο γενικές κατηγορίες ρευμάτων αποβλήτων: Τα ρεύματα υλικών (πλαστικό, γυαλί, μέταλλα, χαρτί, ξύλο κλπ.) και τα ρεύματα προϊόντων (Συσκευασίες, Οχήματα Τέλους Κύκλου Ζωής, μπαταρίες και συσσωρευτές, Απόβλητα Ηλεκτρικού και Ηλεκτρονικού Εξοπλισμού κλπ.), τα οποία απαιτούν ειδική επεξεργασία πριν τα υλικά τους ενσωματωθούν στα αντίστοιχα ρεύματα.
Άλλες συνήθεις κατηγοριοποιήσεις αποβλήτων είναι σε στερεά και υγρά, σε επικίνδυνα και μη επικίνδυνα, σε βιομηχανικά και αστικά.
Για την ενιαία κατηγοριοποίηση των αποβλήτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση, δημιουργήθηκε ο κατάλογος με τους Ευρωπαϊκούς Κωδικούς Αποβλήτου (ΕΚΑ) στον οποίο εμφανίζονται όλα τα ρεύματα, ταξινομημένα και ομαδοποιημένα, με ειδική επισήμανση (αστερίσκο) για τα επικίνδυνα απόβλητα.
Υπάρχουν , επίσης, δύο βασικές αρχές, που έχουν εφαρμογή και στις δύο γενικές κατηγορίες ρευμάτων αποβλήτων: Η αρχή της ιεραρχικής κατάταξης των μεθόδων διαχείρισης αποβλήτων (πρόληψη – μείωση – επαναχρησιμοποίηση – ανακύκλωση – ανάκτηση ενέργειας – τελική διάθεση), όπως απεικονίζεται στη γνωστή πυραμίδα και η αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει», με συνέπεια την ανάπτυξη της έννοιας για τη διευρυμένη ευθύνη των παραγωγών (extended producer responsibility/EPR) για την ανάληψη της ευθύνης και του κόστους για τη διαχείριση των προϊόντων τους ως αποβλήτων μέσα από εναλλακτικά συστήματα διαχείρισης.
Τα μεταλλικά απόβλητα αποτελούνται από σιδηρούχα μέταλλα κατά 80%, μη σιδηρούχα μέταλλα (αλουμίνιο, χαλκό, μόλυβδο κλπ.) κατά 9%, ενώ το υπόλοιπο 11% είναι ανάμεικτα σιδηρούχα και μη σιδηρούχα.
Για το σίδηρο, το χάλυβα, το αλουμίνιο και το χαλκό ισχύουν κριτήρια τέλους ιδιότητας αποβλήτου (End Of Waste criteria) για το πότε παύουν να αποτελούν απόβλητα και γίνονται δευτερογενείς πρώτες ύλες
Τα μέταλλα μπορούν να ανακυκλώνονται συνεχώς και σε μεγάλα ποσοστά, με σημαντικά οφέλη στη μείωση του παραγωγικού κόστους και την εξοικονόμηση ενέργειας.
Στην Ευρώπη ανακυκλώνεται το 72% του χαρτιού, παρέχοντας το 54% της πρώτης ύλης για την παραγωγή νέου χαρτιού. Δεδομένου ότι το χαρτί από βιομηχανικές πηγές ήδη ανακτάται σε μεγάλο βαθμό, η βελτίωση των ποσοστών ανακύκλωσης αναμένεται να προέλθει κυρίως από τα νοικοκυριά.
Η ανακύκλωσή του προσφέρει σημαντική εξοικονόμηση πρώτων υλών, καθώς ένας τόνος χαρτιού ή χαρτονιού αντικαθιστά τρείς τόνους ξύλου, με αντίστοιχη εξοικονόμηση ενέργειας και νερού.
Οι ίνες του χαρτιού μπορούν να ανακυκλωθούν 3,5 φορές, κατά μέσον όρο.
Υπάρχουν πάνω από 1000 τύποι πλαστικού, προερχόμενοι κυρίως από τα πετρελαιοειδή, που κατατάσσονται σε τρείς μεγάλες κατηγορίες: Τα σκληρά και ανθεκτικά πλαστικά (που χρησιμοποιούνται στη βιομηχανία), τα θερμοπλαστικά (που διαμορφώνονται εύκολα και χρησιμοποιούνται στις συσκευασίες) και τα ελαστομερή, (μαλακά πλαστικά με ιδιότητες παρόμοιες με το καουτσούκ).
Η αντοχή τους ως υλικά αποτελεί και το μεγαλύτερο περιβαλλοντικό κίνδυνο, καθώς παραμένουν στη γη και στο νερό για πάρα πολλά χρόνια, αποτελώντας την κύρια πηγή μόλυνσης των ωκεανών και το μεγαλύτερο κίνδυνο για την θαλάσσια ζωή.
Η φιλική προς το περιβάλλον διαχείρισή τους δεν είναι ούτε εύκολη ούτε επικερδής, ιδιαίτερα όταν εμφανίζονται ρεύματα αποβλήτων με ανάμικτα πλαστικά ή υπάρχουν επικίνδυνες ουσίες.
Στην Ευρώπη, τον κύριο λόγο στη διαχείριση των πλαστικών (39,5%) έχει η ανάκτηση ενέργειας, που εκμεταλλεύεται την υψηλή θερμική τους απόδοση για παραγωγή ηλεκτρισμού και θέρμανσης. Η ανακύκλωση, που αποτελεί την πρώτη επιλογή για την παραγωγή νέων ίδιων ή αντίστοιχων προϊόντων, έχει σημαντικά βελτιωθεί (29,7%), ενώ το 30,8% εξακολουθεί να καταλήγει στη χωματερή.
Η βελτίωση της ανακύκλωσης των πλαστικών αποτελεί σήμερα την πρώτη προτεραιότητα στη διαχείριση των αποβλήτων.
Οι συσκευασίες αποτελούν ένα από τα κυριότερα ρεύματα αποβλήτων στις δυτικές κοινωνίες και η διαχείρισή τους, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή νομοθεσία, διέπεται από την διευρυμένη ευθύνη των παραγωγών. Ο παραγόμενος όγκος αποβλήτων από τις συσκευασίες στην Ευρώπη των 28 ξεπέρασε τα 120.000.000 τόνους το 2014.
Η συμμετοχή των διάφορων υλικών στο ρεύμα των συσκευασιών κατά βάρος, είναι:
| ΥΛΙΚΟ | ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ |
|---|---|
| Χαρτί και χαρτόνι | 41% |
| Γυαλί | 19% |
| Πλαστικό | 19% |
| Ξύλο | 15% |
| Μέταλλο | 6% |
Το ποσοστό ανακύκλωσής τους στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι σήμερα κοντά στο 70% κατά μέσον όρο έχοντας επιτύχει τους αρχικούς στόχους, όμως οι προτεραιότητες έχουν ήδη στραφεί προς την ανάπτυξη συστημάτων για τη δημιουργία επαναχρησιμοποιούμενων συσκευασιών, με στόχο τη μείωση των αποβλήτων από αυτή την πηγή.
Τα ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά απόβλητα, ή αλλοιώς Απόβλητα Ηλεκτρικού και Ηλεκτρονικού Εξοπλισμού (ΑΗΗΕ), είναι υπεύθυνα για την παραγωγή 3.500.000 τόνων αποβλήτων ετησίως στην Ευρώπη των 27 και αποτελούν ένα από τα δυσκολότερα ρεύματα στη διαχείρισή τους.
| ΥΛΙΚΟ | ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ |
|---|---|
| Μεγάλες Οικιακές συσκευές | 46,3 % |
| Πληροφορική και Τηλεπικοινωνίες | 20,7% |
| Καταναλωτικά προϊόντα | 19,2% |
| Μικρές οικιακές συσκευές | 7,5% |
| Ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά εργαλεία | 2,7% |
| Λαμπτήρες φθορισμού | 1,1% |
| Διάφορα | 2,5% |
Τα ζητούμενα ποσοστά ανακύκλωσης κυμαίνονται από 55% έως και 80%, ανάλογα με την κατηγορία εξοπλσιμού.
ΟΙ ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές περιέχουν μεγάλο αριθμό επικίνδυνων στοιχείων και ουσιών και η διαχείρισή τους ως αποβλήτων πρέπει να γίνεται απαραιτήτως από ειδικά εξοπλισμένες και αδειοδοτημένες μονάδες, συμβεβλημένες με Συστήματα Εναλλακτικής Διαχείρισης, ώστε να εξασφαλίζεται ότι θα περάσουν από συγκεκριμένες διαδικασίες απορρύπανσης πριν διαχωριστούν σε επί μέρους υλικά και στοιχεία.
Ταυτόχρονα, τα ΑΗΗΕ περιέχουν υλικά με αξία. Αυτό οδηγεί σε μία στρεβλή αντιμετώπιση, όπου μόνο το 1/3 των συσκευών που απορρίπτονται καταλήγει στις αδειοδοτημένες μονάδες, ενώ τα υπόλοιπα 2/3 είτε υφίστανται αντικανονική διαχείριση από μη εκπαιδευμένα και κατάλληλα εξοπλισμένα άτομα, με όλες τις βλαβερές συνέπειες για το περιβάλλον από τις εγκληματικές πρακτικές που χρησιμοποιούνται, είτε καταλήγουν στις χωματερές μαζί με τα οικιακά σκουπίδια, με αποτέλεσμα την διαρροή επικίνδυνων ουσιών στο έδαφος, τον υδροφόρο ορίζοντα και τον αέρα, είτε εξάγονται παράνομα στο εξωτερικό, όπου, συνήθως, η διαχείρισή τους γίνεται με μεθόδους και πρακτικές που συνιστούν εγκλήματα για το περιβάλλον και την υγεία.
Είναι πολύ σημαντικό να οδηγούνται οι άχρηστες ηλεκτρικές και ηλεκτρονικές συσκευές στους ειδικούς κάδους συγκέντρωσης ΑΗΗΕ που έχουν αναπτυχθεί από τα Συστήματα Εναλλακτικής Διαχείρισης στα καταστήματα που πωλούν καινούργιες συσκευές, στους Δήμους και σε διάφορους άλλους χώρους και, από εκεί, στις κατάλληλα εξοπλισμένες και αδειοδοτημένες μονάδες που θα ανακυκλώσουν τις συσκευές ακολουθώντας τη βέλτιστη πρακτική για την κάθε μία.
Ένα πολύ σημαντικό ρεύμα αποβλήτου, με υψηλή περιεχόμενη αξία, λόγω της μεγάλης περιεκτικότητας σε μόλυβδο. Περιέχει τοξικά και επικίνδυνα υγρά (ηλεκτρολύτες) τα οποία χρειάζονται ειδική διαχείριση. Το πλαστικό περίβλημα ανακυκλώνεται επίσης για την παραγωγή ίδιου προϊόντος, επιτρέποντας πολύ υψηλό ποσοστό ανακύκλωσης.
Όπως και στα ΑΗΗΕ, αυτό αποτελεί το θετικό κίνητρο για την υποχρεωτική ανακύκλωσή τους από τις αδειοδοτημένες μονάδες που συνδέονται με τα συστήματα διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού και, ταυτόχρονα, το αρνητικό κίνητρο για τους διάφορους «επιτήδειους» που θα σπάσουν το πλαστικό περίβλημα πετώντας τα κομμάτια του στα σκουπίδια και αδειάζοντας τα τοξικά υγρά στο έδαφος και θα επιδιώξουν το άμεσο όφελος από το μόλυβδο, τον οποίο θα λιώσουν σε ανοιχτή φωτιά αδιαφορώντας για τον κίνδυνο (ακόμα και για τους ίδιους) από τις θανάσιμες εκπομπές αερίων στην ατμόσφαιρα.
Τα Οχήματα Τέλους Κύκλου Ζωής (End of Life Vehicles/ELV) παράγουν 8 με 9 εκατομμύρια τόνους αποβλήτων το χρόνο στην Ευρωπαϊκή Ένωση, από τους οποίους σήμερα το 85% επαναχρησιμοποιείται ή ανακυκλώνεται, ενώ ένα επί πλέον 10% ανακτάται ως ενέργεια.
Είναι ένα από τα σημαντικότερα ρεύματα αποβλήτων στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η ανακύκλωσή τους γίνεται σε ειδικά εξοπλισμένες και αδειοδοτημένες μονάδες, σε διακριτά βήματα: Απομάκρυνση των υγρών και των επικίνδυνων στοιχείων (καύσιμα, λιπαντικά, υγρά φρένων, ψυκτικό υγρό, μπαταρία, καταλύτης κλπ.), εκτόνωση των εκρηκτικών μηχανισμών (αερόσσακοι), αφαίρεση των εξαρτημάτων που μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν (ανταλλακτικά), άλεση στο shredder, ανάκτηση των μεταλλικών και μη μεταλλικών κλασμάτων και διαχωρισμός για άμεση αξιοποίηση ή περαιτέρω επεξεργασία.
Και στην περίπτωση αυτή, όπως και σε άλλα ρεύματα με υψηλή περιεχόμενη αξία, παραμονεύει ο κίνδυνος των «επιτήδειων» και των «λαθρεπιβατών» που είναι πάντα έτοιμοι να επιδιώξουν το άμεσο κέρδος χωρίς το κόστος των περιβαλλοντικών υποχρεώσεων, του ακριβού εξοπλισμού, του ειδικά εκπαιδευμένου προσωπικού και της φορολογικής συμμόρφωσης.
Πολλές Ευρωπαϊκές χώρες, επίσης, απασχολεί το θέμα της παράνομης εξαγωγής ΟΤΚΖ, που συνήθως κατευθύνονται από ανεπτυγμένες χώρες προς λιγότερο ανεπτυγμένες, με σκοπό να επαναφέρουν ένα ΟΤΚΖ ως κανονικό όχημα στο δρόμο με ελάχιστο κόστος και απολύτως παράνομα.