Η έννοια της Βιώσιμης Ανάπτυξης (Sustainable Development) προσδιορίστηκε για πρώτη φορά το 1987 στο Παγκόσμιο Συνέδριο της Μόσχας, ενώ τα οικολογικά προβλήματα που δημιουργούνται από τις κυρίαρχες αναπτυξιακές διαδικασίες και πρακτικές είχαν εντοπιστεί ήδη 10 χρόνια νωρίτερα, στο Παγκόσμιο Συνέδριο της Τιφλίδας.
Ο γνωστότερος και πιο περιεκτικός ορισμός της ανήκει στην πρωθυπουργό της Νορβηγίας Gro Harlem Brundtland, η οποία, ως πρόεδρος της Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, παρέδωσε στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών το 1987 την αναφορά της με τίτλο «Το Κοινό μας Μέλλον», στην οποία η Βιώσιμη Ανάπτυξη ορίζεται ως «η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες της παρούσας γενιάς χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιούν τις δικές τους ανάγκες».
Η θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως υιοθετήθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στο Goeteborg το 2001 και εξελίσσεται μέχρι σήμερα, συνεπής στον αρχικό ορισμό, εστιάζει στο ότι η Βιώσιμη Ανάπτυξη δεν είναι μία στατική κατάσταση, αλλά μία συνεχής πορεία αλλαγής και προσαρμογής, με ισόρροπη και ισότιμη συμμετοχή και των τριών πυλώνων της: Οικονομία – Περιβάλλον – Κοινωνία, όπως παραστατικά απεικονίζεται σε κάθε σχηματική απεικόνισή της.
Σήμερα, την παγκόσμια θέση για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη εκφράζει ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών. Στη Γενική Συνέλευση το Σεπτέμβριο του 2015, στη Νέα Υόρκη, περισσότεροι από 150 ηγέτες που εκπροσωπούν σχεδόν το σύνολο της ανθρωπότητας, δεσμεύτηκαν σε μία ιστορική συμφωνία που θα επηρεάσει τη ζωή δισεκατομμυρίων ανθρώπων, την «Ατζέντα 2030 για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη». Πρόκειται για την υιοθέτηση των «17 Στόχων για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη», με όραμα μέχρι το 2030 να μεταμορφώσουν τον κόσμο μας σε ένα κόσμο ειρηνικό, ένα κόσμο που, μέσα από τις αρχές της βιώσιμης ανάπτυξης, θα μεριμνά για τις ανάγκες όχι μόνο της σημερινής γενιάς αλλά και των μελλοντικών γενεών, χωρίς φτώχεια, πείνα και ανισότητες, με καλή εκπαίδευση και αξιοπρεπή εργασία για όλους, μέσα σε ένα περιβάλλον φιλικό για κάθε μορφή ζωής και προστατευτικό για την υγεία όλων.
Οι πυλώνες της προστασίας του περιβάλλοντος και της κοινωνικής συνοχής υποστηρίζονται κυρίως από τη φιλοσοφία των μηδενικών αποβλήτων (Zero Waste), ενώ ο πυλώνας της οικονομικής ανάπτυξης υποστηρίζεται κυρίως από τη φιλοσοφία της κυκλικής οικονομίας, στην οποία κινητήρια δύναμη είναι ο επιχειρηματικός τομέας. Είναι όμως σημαντικό ότι και οι τρείς πυλώνες συνυπάρχουν αρμονικά και αλληλεξαρτώνται.
Το Zero Waste είναι μια φιλοσοφία με έμφαση στην πρόληψη της δημιουργίας αποβλήτων, που ενθαρρύνει τον επανασχεδιασμό του κύκλου ζωής των προϊόντων, ώστε τα ίδια τα προϊόντα και οι ύλες από τις οποίες αποτελούνται να επαναχρησιμοποιούνται και να ανακυκλώνονται διαρκώς. Στόχος είναι να μειωθεί σταδιακά (μέχρι να σταματήσει τελείως) η παραγωγή και, κατά συνέπεια, η ανάγκη για ταφή και καύση αποβλήτων.
Ιστορικά, ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970 από τον Paul Palmer και άρχισε να παίρνει σχήμα και μορφή στην αρχή της νέας χιλιετίας.
Σήμερα, αποτελεί κεντρικό σημείο αντιπαράθεσης ανάμεσα στους ανακυκλωτές και τους υπέρμαχους της ολιστικής θεώρησης του συνολικού κύκλου ζωής.
Η θεώρηση αυτή ακολουθεί τον τρόπο με τον οποίο η φύση διαχειρίζεται τα υλικά, όπου τίποτα δεν αποτελεί απόβλητο και κάθε υλικό που απορρίπτεται προορίζεται να αποτελέσει πρώτη ύλη για να τροφοδοτήσει άλλα όντα, ακολουθώντας το φυσικό κύκλο αειφορίας. Στον κύκλο αυτό εντάσσεται σήμερα η διαδικασία της κομποστοποίησης.
Η Βιομηχανία, από την άλλη πλευρά, υπερασπίζεται την ιδιαιτερότητα των βιομηχανικών προϊόντων (όπως τα χημικά και τα πλαστικά), στα οποία η φυσική διαδικασία της αποσύνθεσης δεν ωφελεί, αλλά μάλλον δημιουργεί επικίνδυνα και δύσκολα στη διαχείριση απόβλητα, ενώ η ίδια η βιομηχανία διαθέτει καλύτερες λύσεις επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης.
Στην πράξη, η έννοια του Zero Waste σημαίνει το σχεδιασμό προϊόντων και διαδικασιών με τελικό στόχο τη συστηματική αποφυγή και εξάλειψη του όγκου και της τοξικότητας των αποβλήτων, τη διατήρηση και ανάκτηση όλων των υλικών και την κατάργηση της ταφής και της καύσης. Τελικός στόχος παραμένει η αποφυγή εξάντλησης των μη ανανεώσιμων αποθεμάτων σε πρώτες ύλες και η εξάλειψη όλων των εκπομπών που αποτελούν κίνδυνο για τον πλανήτη και κάθε μορφή ζωής επάνω σε αυτόν, στη γη, το νερό ή τον αέρα.
Ο στόχος αυτός, σε αριθμούς, σημαίνει ότι τα 485 κιλά αστικά απόβλητα που παράγει κάθε Έλληνας το χρόνο, από τα οποία τα 388 (ποσοστό 80%) σήμερα καταλήγουν στις χωματερές, μπορούν να μειωθούν σημαντικά, συμπαρασύροντας προς τα κάτω τα αέρια του θερμοκηπίου και τη μόλυνση του εδάφους, των υδάτων και του αέρα που προέρχονται από τις μεθόδους αυτές.
Ταυτόχρονα, θα ανακτηθούν σημαντικοί πόροι και πρώτες ύλες, που σήμερα όχι μόνο χάνονται, αλλά δημιουργείται και επί πλέον κόστος για τη διαχείρισή τους.
Σκεφτείτε τα αντίστοιχα μεγέθη από τα σχεδόν 2 δισεκατομμύρια τόνους αστικών αποβλήτων που παράγονται κατ’ έτος σε όλο τον πλανήτη.
Η εφαρμογή του Zero Waste συνεπάγεται τη συνειδητή αλλαγή του τρόπου ζωής και των πρακτικών γύρω από τις οποίες είναι οργανωμένη η ζωή μας σήμερα, υιοθετώντας ένα μοντέλο πλησιέστερα στον φυσικό κύκλο και οδηγώντας τις κοινωνικές ομάδες προς την κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης και της κυκλικής οικονομίας.
Η κυκλική οικονομία είναι ένα νέο παραγωγικό και καταναλωτικό μοντέλο ανάπτυξης που επιτρέπει τη χρήση των υλικών για πολύ μεγαλύτερο χρόνο, με παράλληλη ελαχιστοποίηση της χρήσης φυσικών πόρων και ενέργειας, μειώνοντας στο ελάχιστο τα απόβλητα.
Η έννοια της κυκλικής οικονομίας γίνεται ευκολότερα αντιληπτή σε αντιδιαστολή με την έννοια της γραμμικής οικονομίας.
Στη γραμμική οικονομία, στην οποία η βιομηχανική διαδικασία λειτουργεί με το μοντέλο «παίρνω – φτιάχνω –πετάω» (και τον τρόπο ζωής που συνεπάγεται), οι πρώτες ύλες αντλούνται από τα αποθέματα του πλανήτη και, με τη χρήση ενέργειας κάθε μορφής, μετατρέπονται σε προϊόντα τα οποία συσκευάζονται, μεταφέρονται, διανέμονται, καταναλώνονται και στη συνέχεια, τα ίδια ή τα κατάλοιπά τους, απορρίπτονται ως απόβλητα. Η διαχείριση των αποβλήτων αυτών έχει μεγάλο κόστος, αναλώνει ακόμα περισσότερη ενέργεια και παράγει εκπομπές και ρύπους που επιβαρύνουν το περιβάλλον, ενώ ταυτόχρονα χάνονται πολύτιμες πρώτες ύλες.
Το οικονομικό μοντέλο της γραμμικής οικονομίας βασίζεται στη συνεχή μείωση του κόστους των παραγόμενων προϊόντων, με στόχο να αυξηθεί η κατανάλωση, μεταθέτοντας το μεγαλύτερο μέρος του κόστους διαχείρισης των αποβλήτων στις κοινωνικές ομάδες.
Στην κυκλική οικονομία, τα προϊόντα είναι εξ αρχής σχεδιασμένα με στόχο να διαρκούν περισσότερο, να επισκευάζονται ή να ανακατασκευάζονται και, όταν η χρήση τους είναι πλέον αδύνατη, τα μέρη τους να μπορούν να επαναχρησιμοποιηθούν αυτούσια για την παραγωγή νέων προϊόντων, ενώ τα υλικά τους να ανακυκλώνονται στο μέγιστο βαθμό, ώστε να ανακτώνται πρώτες ύλες που θα μπουν ξανά στον κύκλο της παραγωγής.
Αυτή η βιομιμητική προσέγγιση, η προσέγγιση δηλαδή που μιμείται τη ζωή έχοντας τη φύση ως παράδειγμα, θεωρεί ότι τα συστήματά μας θα έπρεπε να λειτουργούν όπως τα αντίστοιχα φυσικά συστήματα, στα οποία όλα τα υλικά συστατικά επιστρέφουν πίσω στον κύκλο.
Το οικονομικό μοντέλο της κυκλικής οικονομίας εστιάζει στη δημιουργία αξίας (αλλά και την πρόληψη απώλειας αξίας) όχι μόνο στο τέλος του κύκλου ζωής των προϊόντων, αλλά σε κάθε φάση χρήσης τους και για όσο το δυνατόν περισσότερους και μεγαλύτερους κύκλους ζωής κάθε προϊόντος, δημιουργώντας νέο κεφάλαιο, οικονομικές ευκαιρίες και ανταγωνιστικό πλεονέκτημα σε βιώσιμη βάση, χωρίς να εξαντλούνται μη ανανεώσιμοι πόροι και πρώτες ύλες. Αν το παραπάνω συνδυαστεί με τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, τα οφέλη για την οικονομία, το περιβάλλον και το κοινωνικό σύνολο αυξάνονται εκθετικά.
Τα δύο αντίθετα μοντέλα παρουσιάζονται και ως cradle to grave (από την κούνια στον τάφο) για τη γραμμική οικονομία και cradle to cradle (από την κούνια στην κούνια) για την κυκλική οικονομία.
Σε ένα κόσμο που σύντομα ο πληθυσμός του θα φτάσει τα δέκα δισεκατομμύρια, το σημερινό παραγωγικό και καταναλωτικό μοντέλο δεν φαίνεται να έχει αντοχές. Η μείωση του κόστους παραγωγής δεν μπορεί να συνεχιστεί επ’ άπειρο χωρίς συνέπειες, πρώτα οικονομικές και στη συνέχεια πολιτικές και κοινωνικές. Το μοντέλο της κυκλικής οικονομίας, που δίνει τη δυνατότητα στα προϊόντα να έχουν κάνει έναν πολύ μεγαλύτερο κύκλο ζωής πριν μετατραπούν σε απόβλητα, εμφανίζεται ως καλύτερη διέξοδος και επιλογή.
Σύμφωνα με μελέτη του ιδρύματος Ellen Mc Arthur που παρουσιάστηκε στο Νταβός το 2016, κάθε πολίτης των χωρών του ΟΟΣΑ καταναλώνει κάθε χρόνο, κατά μέσο όρο 800 κιλά τροφίμων και ποτών, 120 κιλά συσκευασιών, και 20 κιλά ρούχα και παπούτσια.
Σήμερα, το 80% αυτών των προϊόντων ολοκληρώνουν τον κύκλο της ζωής τους καταλήγοντας είτε σε σκουπιδότοπους, είτε σε μονάδες αποτέφρωσης.
Τα αντίστοιχα μεγέθη για την Ελλάδα είναι 5 εκατομμύρια τόνοι αστικών απορριμμάτων το χρόνο, από τα οποία μόνο το 20% (1 εκατ. τόνοι) ανακυκλώνεται. Από τα υπόλοιπα 4 εκατ. τόνους, που σήμερα οδηγούνται στους ΧΥΤΑ με κόστος μεταφοράς € 135 εκατομμύρια, τα 3 εκατ. τόνοι είναι ανακυκλώσιμα και βιοαποδομήσιμα υλικά. Η αξία των ανακυκλώσιμων υλικών προσεγγίζει τα € 200 εκατ., από τα οποία μόνο € 50 εκατ. ανακτώνται, ενώ από τα βιοαποδομήσιμα υλικά θα μπορούσε να παραχθεί κομπόστ αξίας € 30 εκατ.
Σε έναν πλανήτη που έχει ήδη δεχθεί τεράστιες παρεμβάσεις και υπερεκμετάλλευση των μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων και πηγών ενέργειας, το μοντέλο της κυκλικής οικονομίας προβάλλει ως μια πολύ πιο αισιόδοξη εικόνα για το μέλλον.
Στην πρόσφατη (Ιανουάριος 2017) έκθεση με τον τίτλο «Achieving Growth Within” (Επιτυγχάνοντας την Ανάπτυξη από μέσα), από το Ellen Mc Arthur Foundation και τη SYSTEMIQ Ltd με τη χρηματοδότηση του SUN Institute, επισημαίνονται οι δυνατότητες ανάπτυξης της κυκλικής οικονομίας σε 3 καίριους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας (μετακίνηση, οικοδομή και τρόφιμα), για τις οποίες αναλώνεται το 80% των πόρων και το 60% του μέσου οικογενειακού προϋπολογισμού στην Ευρώπη.
Στην έκθεση εξετάζονται 10 συγκεκριμένες προτάσεις για επενδυτικές ευκαιρίες ύψους 320 δισ. Ευρώ, που θα μπορούσαν να «ξεκλειδώσουν» στο χρονικό ορίζοντα μέχρι το 2025, με σημαντικά προσδοκώμενα οφέλη.
Μια πολύ εμπεριστατωμένη παρουσίαση των δυνατοτήτων εφαρμογής της κυκλικής οικονομίας, με αναφορά στα κύρια μέρη της έκθεσης στην Ελληνική γλώσσα, υπάρχει στο εβδομαδιαίο δελτίο του ΣΕΒ για την Ελληνική Οικονομία, τεύχος 122 της 8/1/2018. (http://www.sev.org.gr/Uploads/Documents/50726/Weekly_04_01_2018.pdf)
Ευκαιρίες και ιδέες για την εφαρμογή της κυκλικής οικονομίας υπάρχουν σε κάθε τομέα της καθημερινής ζωής, από την αεροπορική εταιρεία που ανακυκλώνει τα δερμάτινα καθίσματα των αεροπλάνων της κατασκευάζοντας τσάντες, παπούτσια και μπάλες ποδοσφαίρου, μέχρι τη διαδικτυακή εταιρεία που κανόνισε τη φιλοξενία 4 εκατομμυρίων ανθρώπων σε υπάρχοντα διαμερίσματα στο Παρίσι μέσα στο 2016, φέρνοντας σε επαφή τους ταξιδιώτες με τους ιδιοκτήτες των σπιτιών.
Αυτό είναι στην πράξη η κυκλική οικονομία: Να χρησιμοποιείς όσο καλύτερα μπορείς αυτό που ήδη έχεις και να δημιουργείς ανάπτυξη με την ελάχιστη ανάλωση πόρων και ενέργειας.
https://www.ellenmacarthurfoundation.org/assets/downloads/publications/Achieving-Growth-Within-20-01-17.pdf
http://ec.europa.eu/environment/circular-economy/index_en.htm
https://www.ellenmacarthurfoundation.org/circular-economy
http://www.waste360.com/waste-reduction/circular-economy-isn-t-waste-business-usual
https://www.theguardian.com/sustainable-business/series/circular-economy
http://www.eedsa.gr/library/downloads/Docs/EEDSA_CONF_MAVROPOULOS_12.06.2015.pdf
http://www.eedsa.gr/library/downloads/Docs/EEDSA_CONF_TSOMPANIDIS_12.06.2015.pdf
http://enfo.gr/ar1027
http://www.cnn.gr/focus/story/63121/kykliki-oikonomia-to-oikonomiko-montelo-toy-mellontos
http://www.sev.org.gr/vivliothiki-tekmiriosi/evdomadiaio-deltio-gia-tin-elliniki-oikonomia/nai-stin-kykliki-oikonomia-ochi-stin-anakyklosi-esfalmenon-politikon-4-ianouariou-2018/#.Wk6YBnqTQPg.email
https://www.youtube.com/watch?v=_9mHi93n2AI
https://www.youtube.com/watch?v=zCRKvDyyHmI
https://www.youtube.com/watch?v=gilzrIlom7U
https://www.youtube.com/watch?v=xC_h8QLo1Iw
https://www.youtube.com/watch?v=Cd_isKtGaf8
https://www.youtube.com/watch?v=M125Vonn844
Η περιβαλλοντικά αποδεκτή αντιμετώπιση του όγκου των αποβλήτων που προκύπτουν από το σημερινό γραμμικό μοντέλο, ακολουθεί τη γνωστή πυραμίδα με τις προτιμώμενες μεθόδους στην κορυφή και τις λιγότερο επιθυμητές στη βάση της.
Έτσι, στην κορυφή της πυραμίδας, μετά την πρόληψη δημιουργίας αποβλήτων, συναντάμε τη μείωση των αποβλήτων (REDUCE) και ακολουθούν η επαναχρησιμοποίηση (REUSE), η ανακύκλωση (RECYCLE), η ενεργειακή αξιοποίηση (RECOVERY) και τέλος, στη βάση της πυραμίδας βρίσκεται η ταφή (DISPOSAL)
Το τρίπτυχο REDUCE – REUSE – RECYCLE, τα τρία R, είναι η επικρατούσα σήμερα φιλοσοφία διαχείρισης των υλικών που ήδη έχουν χαρακτηριστεί απόβλητα, με τις φιλικότερες προς το περιβάλλον διαδικασίες, ενώ η ανάκτηση ενέργειας από τα απόβλητα, γνωστή ως waste to energy, έχει φανατικούς υποστηρικτές και πολέμιους, όμως παραμένει ως η ευρύτερα εφαρμοζόμενη λύση σε πολλές χώρες. Η ανάγκη για αποτελεσματικό φιλτράρισμα των αερίων της καύσης, ώστε να αποφεύγονται οι εκπομπές τοξικών αερίων στην ατμόσφαιρα, ιδιαίτερα όταν καίγονται σε χαμηλότερες θερμοκρασίες, συνεπάγεται κόστος που δημιουργεί αμφιβολίες για την οικονομική βιωσιμότητα της διαδικασίας.
Εκτός από τις περιπτώσεις που το προερχόμενο από τα απόβλητα καύσιμο (Refuse Derived Fuel ή RDF) χρησιμοποιείται απ’ ευθείας ως καύσιμο στη βιομηχανία (π.χ. στους κλιβάνους παραγωγής τσιμέντου), το 4ο R (RECOVERY), η ανακτώμενη από την καύση ενέργεια, χρησιμοποιείται επίσης για τη θέρμανση κατοικιών και δημόσιων κτιρίων στην περιφέρεια της μονάδας καύσης, καθώς και για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας που διοχετεύεται στο δίκτυο της περιοχής.